§1 Het andere en de anderen
Wat gaat momenteel onderhuids – letterlijk en figuurlijk – rond? Een mens is een merkwaardig wezen. Hij kan zaken doorstaan, ondergaan, achter zich laten en afleggen, zoals een slang eens in de zoveel tijd zijn vel aflegt. Maar hij kan ook in de huid van een ander kruipen en op die manier als geen ander weten wat die ander bezield. De huidige gepolariseerde samenleving waarvan ik deel uitmaak noopt me tot een verkenningstocht. Wat bezielt ons?
§2 Brainstorm: mijn of jouw vlerkachtige gedachtegang?
❶
Om veel wordt gestreden: roem, eer, bezit, eigendom, recht, vrede, vrijheid, veiligheid, waarheid, vorm, leven en bewustzijn. Ik meen…, ik zou kunnen menen, dat alles een begin en einde heeft en van eeuwigheid geen sprake is. Nimmer! In geen geval?
❷
Dezelfde categorieën met een andere werkingssfeer. Van veel wordt genoten: roem, eer, bezit, eigendom, recht, vrede, vrijheid, veiligheid, waarheid, vorm, leven en bewustzijn. Meen ik dat? Is dat zo? Gaat het enkel om ‘genotsartikelen’ of gooi ik met die opvatting dat soort zaken zonder onderscheid op één hoop?
Verlies ik m’n (ge)zicht en taant mijn verstand? Niet elk mens is zijn hele leven lang in zijn binnenste een strijder die vroeg of laat over een vraagstuk of kwestie of over een scala aan vraagstukken en kwesties zelf een finaal oordeel velt en niet iedereen, misschien zelfs geen enkel mens, is een genieter pur sang. Die twee basiskrachten en elementaire kwaliteiten, (a) oordeelskracht – zelf- en wereldbewust – en (b) genotzucht – begerig naar begeerlijkheden -, huizen evenwel in elk mens.
Beet
En liefde?
Hooggeprezen woord.
Waartoe dien jij?
Strijkt jouw eer verder dan listige vleierij?
Kom jij toe aan wat eender is en toch meer wil zijn?
Of ben je slechts verlengstuk van ’n doodlopende weg?
Tijdelijk uitstel, laatste stuiptrekking?
Verrek dan maar zoals mij, …zolang het kan!
§3 Waarheid en onwaarheid
Liefde voor wijsheid is filosofie? Wat is wijsheid? Wat maakt iemand wijs en wat kan je daarmee? Biedt het soelaas? Of leidt het mensen om de tuin, wordt ze wat ‘wijs’ gemaakt? Heeft het misschien te maken met waarheid en onwaarheid, werkelijkheid en onwerkelijkheid, dieper onderscheidingsvermogen, levensinstinct of overlevingsstrategieën? Kwaliteit van leven? Zelfverwerkelijking? Wat te denken over de volgende stoutmoedige uitspraak van een denker die niet aan zelfverloochening deed, Friedrich Nietzsche (1844-1900). Natuurlijk moet de onderstaande uitspraak van hem worden bezien binnen de context waarin hij die uitsprak en uiteraard worden begrepen in een nog wijdere context.
Friedrich Nietzsche
Uit: Goed en kwaad – Voorspel tot een filosofie van de toekomst (1886)*2
Eerste hoofdstuk: Over de vooroordelen van de filosofen
” […] Wat in ons wil eigenlijk ‘waarheid’? – Inderdaad, we bleven lang treuzelen voor de vraag naar de oorzaak van deze wil, – tot we ten slotte volkomen stil bleven staan voor een nog veel fundamenteler vraag. We vroegen naar de waarde van deze wil. Gesteld dat we waarheid willen: waarom niet liever onwaarheid? En onzekerheid? Zelfs onwetendheid? […] “
Drie jaar geleden gaf Gert-Jan van der Heiden*3 een interessante lezing over Nietzsche:
Nietzsche en post-truth (inclusief een prikkelend nagesprek; 2018), welke hieronder te zien en te beluisteren valt.
§4 Meningen, opinies
Als ik het menselijke fenomeen van het menen nader onder de loep neem, wat kan ik daar dan over menen en denken? Dat vraagstuk houdt me al minstens dertig jaar bezig. Wat schreef de illustere literaire grootmeester Johann Wolfgang von Goethe zoal over de mening als verschijnsel? Neem wat dat aangaat Goethes interessante tekstbundel Maximen und Reflektionen.*4 Onder andere het volgende uit dat werk is mijns inziens relevant.
Johann Wolfgang von Goethe
Uit: Maximen und Reflektionen
Trefwoord: Mening
Aantal geselecteerde aforismen: 10
” Het is met meningen die men naar voren durft te brengen als met damstenen die men vooruitschuift op het dambord: zij kunnen worden geslagen, maar daarmee is een spel gestart dat kan worden gewonnen. “
” Als ik naar de mening van iemand anders wil luisteren, moet die positief (helder en stellig) geformuleerd zijn. Heb al genoeg rammelende problematische meningen aan mijn hoofd. “
” Het is altijd beter dat wij ronduit zeggen wat wij denken zonder veel te willen bewijzen; want alle bewijzen die wij aanvoeren zijn in werkelijkheid slechts variaties op onze eigen mening, en mensen die anders denken luisteren noch naar het een noch naar het ander. “
” Daar mensen toch in niets anders geïnteresseerd zijn dan in hun eigen mening, zoekt iedereen die een mening formuleert links en rechts naar wegen en middelen om zijn eigen moraal en die van anderen te ondersteunen. Wij maken gebruik van de waarheid zolang zij een doel dient; wat onwaar is, wordt echter met emotionele retoriek te baat genomen zodra het nodig wordt geacht die te laten dienen als verblindend deelargument, als een noodoplossing die het aan stukken gerukte schijnbaar weer heel maakt. Toen ik dat ontdekte was ik eerst geërgerd, daarna deed het me verdriet en nu heb ik leedvermaak. Ik heb mezelf beloofd nooit meer een dergelijke gang van zaken aanhangig te maken. “
” Waarheid, zo zegt men, bevindt zich op het centrale punt tussen twee tegengestelde meningen. Helemaal niet! Het probleem zelf ligt tussen die twee in, dat wat buiten ons gezichtsveld ligt, het eeuwig actieve leven, in rust aanschouwd. “
” Er kan geen eclectische filosofie zijn, maar er kunnen wel eclectische filosofen zijn. “
” Maar een eclecticus is eenieder die uit wat er om hem heen is en uit wat er om hem heen gebeurt, zich dat eigen maakt wat aansluit bij zijn aard; daarop is in die zin alles van toepassing wat men theoretisch of praktisch bezien opvoeding en vooruitgang noemt. “
” Twee eclectische filosofen zouden dus de grootste tegenstrevers kunnen worden als zij met een conditionele tegengesteldheid ieder voor zich uit alle filosofieën die op hen zijn overgebracht, dat zouden verkiezen en zich dat zouden eigen maken wat afzonderlijk bij hun past. Maar als u alleen maar om u heen kijkt, zult u altijd merken dat ieder mens op deze manier te werk gaat en daarom niet begrijpt waarom hij anderen niet zijn mening kan bijbrengen. “
” Iedere onderzoeker moet zichzelf beschouwen als iemand die lid is van een jury. Hij hoeft er slechts op te letten in hoeverre de lezing volledig is en zich onderscheidt door duidelijke bewijzen. Vervolgens vat hij zijn overtuiging samen en brengt hij zijn stem uit, of zijn mening nu overeenstemt met die van de spreker of niet. “
” De geschiedenis van de filosofie, de wetenschappen en de godsdienst toont aan dat meningen zich massaal verspreiden, maar wat makkelijk valt te begrijpen, wat voor ‘s mens denken simpel en niet veeleisend is, krijgt altijd voorrang. Degene die zich verder ontwikkelt kan er van uit gaan dat hij altijd een meerderheid tegen zich krijgt. “
§5 Rudolf Steiner over Friedrich Nietzsche en menselijke interactie
Rudolf Steiner, grondlegger van de antroposofie, bestudeerde het leven en werk van Johann Wolfgang von Goethe en Friedrich Nietzsche minutieus. Over beide schreef en sprak hij tot in zijn laatste levensjaren. In 1895 verscheen zijn boek Friedrich Nietzsche, ein Kämpfer gegen seine Zeit.*5 Uit een voordracht die hij in 1920 heeft gehouden volgt hieronder een korte impliciete opmerking over meningsvorming, meningsuiting, mentaliteit, houding en menselijke interactie met Nietzsches positie en houding daarin.
Rudolf Steiner
Uit: Die Bildung eines sozialen Urteils*6
” […] Telkens wanneer mensen op elkaar inwerken, ontstaat er iets dat nooit kan ontstaan door enkel wisselwerking tussen de mens en de natuur – de natuur die door een mens aan en beschouwing wordt onderworpen. Men ontwikkelt een bepaald idee van wat het eigenlijk betekent om dat op zich te laten inwerken wat niet van de natuur uitgaat, maar van een ander mens.Dat werd een speciaal vraagstuk voor mij toen ik me bijvoorbeeld verdiepte in Nietzsche. Nietzsche had iets wat al een behoorlijk aantal mensen met eenzelfde soort achtergrond hebben, maar bij hem was het radicaal. Hij keek naar filosofen, bijvoorbeeld de oude Griekse filosofen, en naar Schopenhauer, Eduard von Hartmann, enzovoort. Je kunt zeggen dat Nietzsche nooit echt geïnteresseerd was in de inhoud van een filosofie. De filosofische inhoud, wat een wereldbeeld inhoudt, kan hem eigenlijk niet schelen; hij was geïnteresseerd in de mens. De denkinhoud van het wereldbeeld van Thales laat hem koud. Hoe Thales zijn leven ermee leidt interesseert hem. Ook bij Heraclites vindt hij dat interessant. Voor de inhoud van Heraclitus’ filosofie heeft hij geen belangstelling. Nietzsche is een modern mens, want voor hem komt het erop aan wat hij aan menselijkheid ervaart. Wat in die zin van andere mensen – de (mede)mens – uitgaat werkt op hem in. En dat wordt de algemene basisgesteldheid van het menselijke zieleleven van de tegenwoordige mensheid.
Tegenwoordig maken mensen nog vaak ruzie over meningen. Op een dag zullen ze moeten ophouden met ruziën over meningen, om de eenvoudige reden dat iedereen zijn eigen mening moet hebben. Als je een boom van verschillende kanten zou fotograferen, zou het nog steeds dezelfde boom zijn, maar de foto’s zouden er nog heel anders uitzien; zo kan iedereen zijn eigen mening hebben, afhankelijk van het gezichtspunt dat hij inneemt. Als hij in de tegenwoordige gangbare zin redelijk is, maakt hij helemaal geen ruzie meer over meningen, maar vindt hij hooguit sommige meningen gezond en sommige ongezond. Hij discussieert niet meer over meningen. Want anders zou het net zijn alsof men naar verschillende foto’s kijkt en dan zegt: Ja ze zijn heel verschillend, deze zijn goed en deze zijn fout. – Het kan hooguit interessant zijn hoe een mens tot zijn mening komt: of een mening geestvol tot stand komt, of dwaas, of een mening laag bij de grond is en onvruchtbaar of hoogstaand en voor de mensheid iets kan betekenen. Dat kan interessant zijn. […] “
§6 Slotwoord
In Nederland wordt de lockdown opgeheven. Welk aanzien krijgt de samenleving in de tweede helft van 2021? Persoonlijk hoop ik dit nooit meer mee te maken en met veel andere mensen vraag ik me af welk ‘nieuw normaal’ zal opdoemen. Een diep verlangen naar antwoorden op een stortvloed aan vragen is ontstaan: wat was en is er gaande? Wat overkwam ons en wat staat ons te doen?
Verwijzingen
- Menselijk al te menselijk – Een boek voor vrije geesten
Friedrich Nietzsche
De Arbeiderspers, 2012 - Voorbij goed en kwaad – Voorspel tot een filosofie van de toekomst
Friedrich Nietzsche
De Arbeiderspers, 2011 - Gert-Jan van der Heiden
Hoogleraar metafysica en filosofische antropologie
Recente publicatie:
Metafysica – Van orde naar ontvankelijkheid
Boom, 2021 - Maximen und Reflektionen
Johann Wolfgang von Goethe
Mariaverlag, 2012 - Friedrich Nietzsche – Ein Kämpfer gegen seine Zeit
Rudolf Steiner
Book on Demand, 2018 - Die Bildung eines sozialen Urteils
Rudolf Steiner
Dornach, 16 augustus 1920
Uit: GA337b
Muziek
Hoe waardeert u dit blogartikel?
Dat kunt u aangeven door commentaar te leveren in de onderstaande reactieruimte en/of door te klikken op één van de de iconen hieronder. Zie de kwalificatie die tevoorschijn komt zodra u de muisaanwijzer of uw vingertop op een icoon laat rusten.
Bij punt 1 en 2 van dit blogartikel schoot mij een uitspraak van Steiner te binnen. Je kent deze vast wel: ‘In hun denken zijn mensen strijders, in hun begeerten genieters.’
Van Nietzsche heb ik wel eens wat gelezen, ik heb ook nog zijn boekje De Antichrist.
Je schrijft over de lockdown dat je het nooit meer mee hoeft te maken. Dat kan ik me wel voorstellen, maar voor mijzelf is er door de lockdown niet veel veranderd. Ik kwam toch al niet op terrassen enz. Mijn dochter en kleinzoon zijn hier ook altijd nog gewoon gekomen. Ze eten hier heel vaak. Mondkapje heb ik wel altijd op bij het winkelen, maar daar heb ik totaal geen hinder van.
Je artikel is wel veel, maar heb alles met interesse gelezen.
Dank je voor je fijne reactie, Ridzerd. Schreef het graag.
Overigens heb ik me, zoals ik al voornemens was, niet laten vaccineren. Gelukkig werk ik in de weekenden weer in een door mij geliefd museum. (Midweeks ‘s nachts in hotels.) Hier meer over het museumprotocol geldend per 26 juni 2021.
De boekwerken Leer Denken! van Mieke Mosmuller en Motief belicht.. De filosofie van de vrijheid van AViN die respectievelijk november en december van dit jaar verschijnen zal ik met belangstelling naast elkaar leggen en inhoudelijk met elkaar gaan vergelijken.
Verder wordt er direct of indirect in en rond de antroposofische vereniging en antroposofische beweging gesproken over kwesties als racisme en complot denken. Zie:
❶
Antroposofie en racisme
Door Peter Selg, Constanza Kaliks, Justus Wittich, Gerald Häfner. Een bijdrage vanwege de Goetheanum-leiding
Uitgegeven door het bestuur van de Algemene Antroposofische Vereniging in opdracht van de Goetheanum-leiding
❷
Anthroposophie und Rassismus
Duits origineel, inclusief noten
❸
Anthroposophy and Racism
Engelse versie, inclusief noten
En neem het blikveld van het rationalisme met een daaraan gekoppelde levenshouding, zoals die tegenwoordig bijvoorbeeld door denkers als Steven Pinker wordt verwoord en uitgedragen: Steven Pinker: ‘Je moet een mening niet verbieden’ (NRC Handelsblad; interview, 28 oktober 2021).
Zijn laatstverschenen boek is Rationaliteit. Wat rationeel denken is en waarom we het meer dan ooit nodig hebben.
Daar kan het gezonde verstand iets mee, maar dat zal ontoereikend zijn en zelfs averechts uitwerken als de mensheid zich niet tegelijk openstelt voor inwijdingswetenschap. Door Steiner werd dit scherp aan de orde gesteld in zijn voordrachtenreeks The Evolution of Consciousness – As Revealed through Initiation Knowledge (GA227; 1923). Dit (e-)boek, deze voordrachtenreeks, staat in een bijzondere relatie tot Steiner basisgeschrift De Filosofie van de vrijheid (GA 4).